Η χημική ένωση του μήνα

 [Μάρτιος 2008]

Επιμέλεια σελίδας:

Θανάσης Βαλαβανίδης, Καθηγητής - Κωνσταντίνος Ευσταθίου, Καθηγητής

Τετραϋδροκανναβινόλη

Είναι η κύρια ψυχότροπη ουσία του φυτού κάνναβη (hemp). Απομονώθηκε το 1964 από τους Raphael Mechoulam και Yechiel Gaoni στο Ινστιτούτο Weizmann του Ισραήλ. Από χημική άποψη η τετραϋδροκανναβινόλη κατατάσσεται στις αρωματικές τερπενοειδείς ενώσεις.

Ο κύριος ρόλος της τετραϋδροκανναβινόλης φαίνεται ότι είναι η προστασία του φυτού από χορτοφάγους και παθογόνους οργανισμούς. Επιπλέον, η μεγάλη οπτική απορρόφησή της στην περιοχή UVB του υπεριώδους φάσματος (210-315 nm) προστατεύει το φυτό από την επικίνδυνη ηλιακή ακτινοβολία [Αναφ. 1].

Το φυτό κάνναβη

Η κάνναβη αποτελεί ένα γένος ανθοφόρων φυτών που περιλαμβάνει τα τρία είδη: Cannabis sativa (κάνναβη η ήμερη), Cannabis indica (ινδική κάνναβη) και Cannabis ruderalis Janisch. Πρόκειται για φυτά αυτοφυή της Κεντρικής και της Δυτικής Ασίας, που ωστόσο μπορούν να αναπτυχθούν και να καλλιεργηθούν σε εύκρατα και ξηρά κλίματα σε όλο τον κόσμο. Τα φυτά αυτά καλλιεργούνται από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνται τόσο για τις ίνες τους (κατασκευή σχοινιών και υφασμάτων), όσο και για φαρμακευτικούς σκοπούς, εφόσον οι ίνες τους περιέχουν σχετικά μεγάλες ποσότητες μιας μεγάλης οικογένειας ενώσεων, γνωστών ως κανναβινοειδή (cannabinoids) που χαρακτηρίζονται από ισχυρή καταπραϋντική δράση.

Η κάνναβη είναι φυτό μονοετές που μπορεί να φθάσει σε ύψος 4 έως 6 μέτρα. Οι ίνες του μίσχου (που μπορεί να φθάσει σε διάμετρο 10 cm) είναι μακριές και ανθεκτικές και χρησιμοποιούνται για την κατασκευή σχοινιών και ταπήτων. Τα σπέρματα περιέχουν συγκεκριμένο έλαιο το οποίο χρησιμοποιείται σε ποικιλία βιομηχανικών εφαρμογών. Το είδος είναι δίοικο (diocieus), δηλαδή εμφανίζει αρσενικά και θηλυκά άνθη σε διαφορετικά φυτά. Τα φύλλα και τα βράκτια (σέπαλα) διαθέτουν αδενώδη τριχίδια, τα οποία εκκρίνουν ρητίνη πλούσια σε κανναβινοειδή [Αναφ. 2,3].

Υπάρχουν εκατοντάδες ποικιλιών καννάβης, που χαρακτηρίζονται από διαφορετική περιεκτικότητα σε κανναβινοειδή. Δεδομένης της χρησιμότητας των ινών του φυτού για την κατασκευή χρήσιμων προϊόντων (ανθεκτικότατα σκοινιά και υφάσματα, όπως ο γνωστός "καμβάς" ή "καναβάτσο"), αλλά και της επικινδυνότητάς της λόγω της παράνομης χρήσης των ινών αυτών για την απομόνωση των ψυχοτρόπων ενώσεων, έχουν καταβληθεί προσπάθειες δημιουργίας ποικιλιών κάνναβης με μικρή περιεκτικότητα σε κανναβινοειδή. Έτσι, ανάλογα με την περιεκτικότητα σε κανναβινοειδή, οι διάφοροι τύποι κάνναβης χαρακτηρίζονται ως "ναρκωτικός τύπος", "ενδιάμεσος τύπος" και "ινώδης ή κλωστικός τύπος".

Η ινδική κάνναβη είναι μια άγρια ποικιλία του φυτού, που αποτελεί και τη συνηθέστερη ποικιλία του φυτού που καλλιεργείται παράνομα με σκοπό την παραγωγή ναρκωτικών ουσιών, λόγω της μεγαλύτερης περιεκτικότητάς της σε κανναβινοειδή σε σχέση με την ήμερη κάνναβη που είναι καταλληλότερη για βιομηχανικές εφαρμογές.

Η ιστορία της κάνναβης στην Ελλάδα και χρησιμότητά της [από ένα εξαιρετικά πληροφοριακό άρθρο της Λίνας Γιάνναρου στην εφημερίδα "Καθημερινή", Αναφ. 5α] Στη χώρα μας, η κάνναβη καλλιεργούνταν για αιώνες για την παραγωγή σκοινιών και υφασμάτων - την πρώτη αναφορά μάλιστα σε αυτήν συναντάμε το 450 π.X. στον Hρόδοτο. Aλλά και στα μέσα του 20ού αιώνα, η κάνναβη αποτελούσε βασική γεωργική καλλιέργεια και εξαγώγιμο προϊόν. Eίναι χαρακτηριστικό ότι, μέχρι το 1957, οπότε με νόμο απαγορεύθηκε η καλλιέργεια του φυτού, λειτουργούσαν στην Eλλάδα επτά κανναβουργεία που επεξεργάζονταν την ίνα για τη δημιουργία σκοινιών. 'Εως τότε, πολύ διαδεδομένη επίσης ήταν και η επεξεργασία της κάνναβης ιδιωτικά, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του νοικοκυριού για τσουβάλια, σχοινιά, ρούχα, δίχτυα κ.ά. Πώς χάσαμε λοιπόν το... νήμα; Λόγω αμερικανικών πιέσεων στο πλαίσιο της αντιναρκωτικής εκστρατείας, αλλά και της εμφάνισης του βαμβακιού και, αργότερα, των συνθετικών ινών, η καλλιέργεια της κάνναβης άρχισε να εγκαταλείπεται διεθνώς. Από 10,9 εκατ. στρέμματα, μέση ετήσια έκταση παγκοσμίως, την πενταετία 1948 - 1952, υποχώρησε στα 1,5 εκατ. στρέμματα την πενταετία 1987 - 1991, με κυριότερες χώρες καλλιέργειας την Kίνα, τον Kαναδά, τις Iνδίες, την Aυστραλία, τη Pωσία και την Oυγγαρία. Φωτογραφίες από το υδροκινούμενο κανναβουργείο της Έδεσσας, το οποίο βρίσκεται δίπλα στους περίφημους καταρράκτες της. Ιδρύθηκε το 1908, λειτούργησε για 40 περίπου χρόνια. Με άριστα συντηρημένο κτηριακό και μηχανολογικό εξοπλισμό, αποτελεί πλέον ιστορικό διατηρητέο μνημείο (από το 1983) της βιομηχανικής κληρονομιάς της περιοχής. Στις αρχές της δεκαετίας του '90, όμως, άρχισε η περίοδος αναβίωσης της κλωστικής κάνναβης. O βασικός λόγος ήταν ότι δημιουργήθηκαν νέες πολύ παραγωγικές ποικιλίες με πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε ρητίνες THC, ενώ αναπτύχθηκε και νέα τεχνολογία για την επεξεργασία της ίνας με χαμηλότερο κόστος. 'Ετσι η Eυρωπαϊκή 'Ενωση άρχισε να επιδοτεί την καλλιέργειά της. 'Oπως λέει στο OIKO ο λέκτορας Bιολογικής Γεωργίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Aθηνών κ. Δημήτρης Mπιλάλης, έγινε αντιληπτό ότι η κάνναβη είναι πολύτιμη. «Φθάνει έως και τα έξι μέτρα ύψος και η ίνα του είναι ιδιαίτερα ανθεκτική, ενώ δεν σαπίζει όταν έρχεται σε επαφή με το νερό. Ενώ ένα νωπό βαμβακερό ύφασμα κάποια στιγμή θα μουχλιάσει, ένα νωπό κανναβικό ύφασμα δεν θα μουχλιάσει ποτέ». Eίναι ενδεικτικό ότι από κάνναβη παράγεται και ο καμβάς, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για δεκαετίες στα πανιά των πλοίων. Παράλληλα, η κανναβική ίνα αντιστέκεται και στην προσβολή από μικροοργανισμούς. Eκτός από ίνες για υφαντά, σχοινιά, σπάγκους και υλικά μονώσεων από το υπέργειο μέρος της φυτείας, η κάνναβη παράγει και πλήθος άλλων προϊόντων. Aπό την ξυλώδη μάζα, μπορεί να παραχθεί χαρτί υψηλής ποιότητας (η κλωστική κάνναβη παράγει τέσσερις φορές περισσότερες ίνες ανά στρέμμα από τα δέντρα, ενώ ο πολτός της δεν περιέχει τα τοξικά υποπροϊόντα του κομμένου ξύλου), μοριοσανίδες, υλικά μονώσεων (οι ίνες κάνναβης έχουν άριστες ηχομονωτικές και θερμομονωτικές ιδιότητες) και οικοδομής. Από την εντεριώνη των στελεχών, υλικά για στρωμνή αλόγων ιππασίας και μικρών οικιακών ζώων. Από τους σπόρους, τροφή ωδικών πτηνών (κανναβούρι), έλαιο για καλλυντικά, σαπούνια, κτηνοτροφές, βερνίκια κ.ά. Mε ό,τι μένει μετά την επεξεργασία, μπορούν να παρασκευαστούν βελτιωτικά εδάφους καλλωπιστικών και κηπευτικών φυτών. O πολτός της, τέλος, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως καύσιμη ύλη.

Μερικά από τα "επιτρεπόμενα" ...

...και μερικά από τα "απαγορευμένα" προϊόντα της κάνναβης

Κανναβινοειδή

'Εχουν αναγνωρισθεί και απομονωθεί από τη κάνναβη περίπου 60 κανναβινοειδείς ενώσεις,  από τις οποίες οι περισσότερες βρίσκονται σε ελάχιστη αναλογία. Το κανναβινοειδές που απαντάται σε μεγαλύτερη αναλογία και φαίνεται ότι εμφανίζει τις πιο έντονες ψυχοτρόπους ιδιότητες είναι η τετραϋδροκανναβινόλη (tetrahydrocannabinol, THC). Οι ονομασίες και οι χημικοί τύποι των κυριότερων κανναβινοειδών (πέραν της τετραϋδροκανναβινόλης) δείχνονται παρακάτω:

Η περιεκτικότητα σε της ινδικής κάνναβης σε THC εξαρτάται από γενετικούς παράγοντες και εν μέρει από την παλαιότητα της δρόγης, αφού μέρος της μετατρέπεται σε κανναβινόλη κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης, γεγονός που καθιστά αμφίβολο το κατά πόσο η κανναβινόλη αποτελεί αυθεντικό συστατικό της ινδικής κάνναβης.

Τα κύρια συστατικά του ρητινώδους εκκρίματος των αδενωδών τριχιδίων της κάνναβης είναι η κανναβιδιόλη και το αντίστοιχο καρβοξυλικό οξύ το κανναβιδιολικό οξύ. Τα άλλα κανναβινοειδή εμφανίζονται σε μικρότερες αναλογίες. Το χασίς περιέχει THC σε ποσοστό 2-10%, η μαριχουάνα 0,5-5%, ενώ το χασισέλαιο 10-30%. Οι τιμές αυτές είναι ενδεικτικές και μπορεί να βρεθούν δείγματα με περιεκτικότητες έξω από τις περιοχές αυτές. Δείγματα κάνναβης από τον ελλαδικό χώρο βρέθηκαν ότι περιέχουν THC στις περιοχές 0,24-4,4% (δείγματα από Ήπειρο) και 0,08-3,8% (δείγματα από Λακωνία)  [Αναφ. 6].

Τα περισσότερα κανναβινοειδή έχουν ένα (φαινολικό) υδροξύλιο στον βενζολικό δακτύλιο του διβενζοπυρανίου, αλλά υπάρχουν και τα αντίστοιχα ανάλογά τους με καρβοξυλομάδα σε άλλα σημεία του μορίου (όξινα κανναβινοειδή). Τα όξινα κανναβινοειδή θεωρούνται πρόδρομες κανναβινοειδείς ενώσεις στο φυτό, ενώ οι ουδέτερες είναι δευτερογενή προϊόντα αποκαρβοξυλίωσης των προηγούμενων [Αναφ. 3].

Βιοσύνθεση της τετραϋδροκανναβινόλης

Μετά από πολυετείς έρευνες οι επιστήμονες τεκμηρίωσαν τα στάδια της βιοσύνθεσης της THC. Η πορεία βιοσύνθεσης αρχίζει με τη συμπύκνωση του πυροφωσφορικού γερανυλίου και του ολιβετολικού οξέος, που προέρχεται από ένα πολυκετίδιο με δώδεκα άνθρακες (C12). Το σχηματιζόμενο κανναβιγερολικό οξύ μετά από υδροξυλίωση και αλλυλική αναδιάταξη κυκλοποιείται προς κανναβιδιολικό οξύ, το οποίο υφίσταται μια δεύτερη κυκλοποίηση προς το τετραϋδροκανναβινολικό οξύ. Η αποκαρβοξυλίωση του τετραϋδροκανναβινολικού οξέος δίνει την τετραϋδροκανναβινόλη [Αναφ. 3].

Τα κανναβινοειδή ως φαρμακευτικές ουσίες

Το φυτό της κάνναβης εκτός από πηγή ινών χρησιμοποιήθηκε και ως πηγή φαρμακευτικών ουσιών. Κατά τον 19ο αιώνα, ευρύτατη υπήρξε  η χρήση της κάνναβης ως αναλγητικό για ρευματικούς και οδοντικούς πόνους και άλλα επώδυνα νοσήματα (σκλήρυνση κατά πλάκας, επιθετικές μορφές καρκίνου). Ωστόσο, παρά την έντονη αναλγητική δράση της, η τετραϋδροκανναβινόλη δεν χρησιμοποιείται στη σύγχρονη θεραπευτική.

Στην Ινδία χρησιμοποιήθηκε ως αντιεμετικό. Η αντιεμετική δράση της THC έχει μελετηθεί συστηματικά και έχει αποδειχθεί ότι είναι δραστική κατά της ναυτίας και κατά της τάσης προς εμετό, την οποία προκαλεί η ραδιοθεραπεία και η χημειοθεραπεία του καρκίνου. Η χορηγούμενη δόση (15 mg) THC προκαλεί παρενέργειες σε αρκετούς ασθενείς, όπως υπνηλία και έντονη καταπράϋνση καθώς και "ψυχική" ευφορία. Για τον λόγο αυτό η Food and Drug Administration (FDA) των ΗΠΑ έχει εγκρίνει από το 1986 τη χρήση της THC ως αντιεμετικού στις περιπτώσεις ναυτίας που προκαλούνται κατά τις θεραπευτικές αγωγές καρκινοπαθών.

Η αντιεμετική δράση της THC έδωσε το έναυσμα για τη σύνθεση αναλόγων κανναβινοειδών. Η επιστημονική βιβλιογραφία είναι αρκετά εκτενής για τη σύνθεση κανναβινοειδών αναλόγων της THC, οι οποίες θα μπορούσαν να διαθέτουν ανάλογες αναλγητικές και αντιεμετικές δράσεις χωρίς τις παρενέργειες [Αναφ. 7-10]. 'Ενα από τα φάρμακα αυτά είναι η Ναβιλόνη (Nabilone), η οποία αποδείχθηκε 10 φορές δραστικότερη και διατίθεται σε πολλά κράτη (με το εμπορικό όνομα Cesamet) για την καταπολέμηση της ναυτίας και εμετών κατά τη διάρκεια αντικαρκινικής χημειοθεραπείας. Πολλές άλλες χημικές ουσίες με δομή κανναβινοειδών έχουν παρασκευαστεί για φαρμακολογικές εφαρμογές [Αναφ. 11-13].

Η χρήση κανναβινοειδών αναλόγων και της κάνναβης είναι παράνομη σε πολλές χώρες, ωστόσο η χρήση τους για ιατρικούς σκοπούς έχει δημιουργήσει νομικά προβλήματα και αμφισβητήσεις, ως προς την ορθότητα ή όχι της δίωξης κατόχων μικρών ποσοτήτων τους [Αναφ. 14].

Η κάνναβη ως ναρκωτικό - Βλάβες στην υγεία

Η κάνναβη χρησιμοποιείται παράνομα ως ναρκωτική και παραισθησιογόνα ουσία. Κατά το κάπνισμα κονιορτοποιημένου μίγματος αποξηραμένων φύλλων και άνθους κάνναβης υπό μορφή τσιγάρων, απορροφάται περίπου το 20% της THC.

Ο τρόπος που γίνεται το κάπνισμα της κάνναβης είναι εξαιρετικά βλαπτικός για τους πνεύμονες. Η βαθιά εισπνοή και η παρατεταμένη συγκράτηση του καπνού (κατά μέσο όρο 4 φορές διαρκέστερη, απ' όσο στο κάπνισμα τσιγάρων καπνού), έχει ως αποτέλεσμα να συγκρατούνται στους πνεύμονες μεγαλύτερες ποσότητες μονοξειδίου του άνθρακα (CO), σωματιδίων πίσσας και άλλων καρκινογόνων ουσιών. Εκτιμάται ότι το κάπνισμα 1 τσιγάρου κάνναβης αντιστοιχεί σε κάπνισμα 5 τσιγάρων καπνού. Οι επιβλαβέστερες επιδράσεις είναι χρόνια αναπνευστικά νοσήματα και υψηλότερος κίνδυνος για καρκίνο του πνεύμονα [Αναφ. 15-20].

Συγχρόνως, το κάπνισμα κάνναβης δημιουργεί κατάσταση μέθης, οξυμένη εγρήγορση, εντονότερη αίσθηση του ήχου, αίσθηση ευφορίας, χαλάρωση και συχνά προκαλεί παραισθήσεις. Αν και τα κανναβινοειδή, ως ναρκωτικές ουσίες δεν προκαλούν έντονο εθισμό, όπως τα διάφορα οπιοειδή (μορφίνη, ηρωίνη), η κατοχή κάνναβης, η χρήση της και η διακίνησή της είναι παράνομες στα περισσότερα κράτη.

Κάνναβη και ψυχωτικές καταστάσεις

Τα τελευταία χρόνια έχουν διεξαχθεί αρκετές έρευνες για το κατά πόσο το κάπνισμα μαριχουάνας (ή χασίς) μπορεί να προκαλέσει ψυχωτικές καταστάσεις και ανωμαλίες στη ψυχολογική και διανοητική κατάσταση των καπνιστών. Πρόσφατα δημοσιεύθηκε στο πλέον έγκυρο επιστημονικό ιατρικό περιοδικό (Lancet, 2007) μια εκτενής μελέτη ανασκόπησης των σημαντικότερων ερευνών (μέχρι και το 2006) για το θέμα της συσχέτισης χρήσης κάνναβης (κάπνισμα) και ψυχωτικών καταστάσεων, ανεξάρτητα από την προηγούμενη ψυχική και διανοητική κατάσταση των χρηστών.

Το βασικό συμπέρασμα που προέκυψε από 35 δημοσιεύσεις (μετά από επιλογή από ένα σύνολο 4.804 επιστημονικών βιβλιογραφικών αναφορών) ήταν ότι το κάπνισμα κάνναβης αυξάνει τον κίνδυνο κατά 40% για χαμηλή χρήση μέχρι και 209% για συχνή και παρατεταμένη χρήση [Αναφ. 21].

Σε μια περίπτωση, μια μελέτη που διεξήχθη με συνέντευξη 50.000 κληρωτών του Σουηδικού στρατού και παρακολούθηση της μετέπειτα ψυχικής υγείας τους, έδειξε ότι όσοι έκαναν βαριά χρήση μαριχουάνας στην ηλικία των 18 ετών, παρουσίασαν 6 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης σχιζοφρένειας στα επόμενα 15 χρόνια σε σχέση με όσους δεν έκαναν χρήση (βλέπε διάγραμμα) [Αναφ. 22].

Στα πλαίσια της ίδιας έρευνας εξετάστηκαν και οι περιπτώσεις κατάπτωσης-μελαγχολίας, τάσης αυτοκτονίας και άγχους. Τα δεδομένα των επιμέρους ερευνών δεν παρείχαν συγκεκριμένες συσχετίσεις των καταστάσεων αυτών με την κατανάλωση κάνναβης. Οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι υπήρχαν αρκετοί παράγοντες που εισάγουν αβεβαιότητα στις συσχετίσεις. Ωστόσο, οι ερευνητές καταλήγουν αναφέροντας ότι "υπάρχουν αρκετές ενδείξεις για τις οποίες θα πρέπει να ειδοποιηθούν οι νέοι ότι η χρήση κάνναβης αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης κάποιας ψυχασθένειας αργότερα στη ζωή τους".

Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πολλές έρευνες για το θέμα αυτό. Οι επιστήμονες προσπαθούν να διαλευκάνουν την αιτιολογία και τις πιθανές διασυνδέσεις των κανναβινοειδών ουσιών σε συγκεκριμένα κέντρα του εγκεφάλου και υποδοχέων των ουσιών με παραισθησιογόνο δράση [Αναφ. 23-29]. Μια μελέτη που διεξήχθει στην Ελλάδα, σε ένα δείγμα 3500 νέων ηλικίας 19 ετών επιβεβαιώνει τη συσχέτιση ψυχωτικών καταστάσεων και χρήσης κάνναβης [Αναφ. 30].

Βιβλιογραφία - Πηγές από το Διαδίκτυο

  1.   (α) Gaoni Y, Mechoulam R: "Isolation, structure and partial synthesis of an active constituent of hashish", J Am Chem Soc, 86, 1646, 1964. (β) Wikipedia: "Tetrahydrocannabinol".

  2.   Dewick PM: "Medicinal Natural Products. A Biosynthetic Approach", John Wiley & Sons, Chichester, UK, 1997, pp. 77-80

  3.   Samuelson G: "Drugs of Natural Origin- A Textbook of Pharmacognosy", Swedish Pharmaceutical Press, Stockholm, 1992 (Ελληνικά: Φαρμακευτικά Προϊόντα Φυσικής Προέλευσης. Εγχειρίδιο Φαρμακογνωσίας. Απόδοση: Κορδοπάτης Π, Μάνεση-Ζούπα Ε, Πάϊρας Γ). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης, 1997, σσ. 225-231.

  4.   Wikipedia: "Cannabis".

  5.   (α) Γιάνναρου Λ: "Κλωστική κάνναβη: Ένα πολύτιμο φυτό με... λάθος όνομα", Καθημερινή (9/7/2005). (β) Φράγκου Ε: "Βιομηχανική κληρονομιά. Αξίες από το παρελθόν, παρακαταθήκη για το μέλλον...", ΚΠΕ Νάουσας, Εθνικό θεματικό δίκτυο σχολείων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (αρχείο PDF, 4,86 MB)

  6.   Stefanidou M, Athanaselis S, Alevisopoulos G, Papoutsis J, Koutselinis A: "Δ9-Tetrahydrocannabinol content in cannabis plants of Greek origin", Chem Pharm Bull, 48(5):743-745, 2000 (αρχείο PDF, 46 KB).

  7.   Compton DR, Prescott WR, Martin BR, Siegel C, Gordon PM, Razdan RK: "Synthesis and pharmacological evaluation of ether and related analogues of delta 8-, delta 9-, and delta 9,11-tetrahydrocannabinol", J Med Chem, 34(11):3310-3316, 1991 (Abstract).

  8.   Papahatjis DP, Kourouli T, Abadji V, Goutopoulos A, Makriyannis A: "Pharmacophoric requirements for cannabinoid side chains: multiple bond and Cl-substituted delta-8-tetrahydrocannabinols", J Med Chem, 41:1195-1200, 1998 (Abstract).

  9.   Grotenhermen F: "Pharmacokinetics and pharmacodynamics of cannabinoids" (Review), Clin Pharmacokinet, 42:327-360, 2003 (Abstract).

10.   Brown DJ: "The New Science of Cannabinoid-Based Medicine: An Interview with Dr. Raphael Mechoulam" (2005-2006 - Smart Publications).

11.   (α) Wikipedia: "Nabilone". (β) Consumer Drug Information: "Nabilone". (γ) Valeant Pharmaceuticals International: "Cesamet (nabilone): More Chances for Complete Relief".

12.   Davis MP: "Oral nabilone capsules in the treatment of chemotherapy-induced nausea and vomiting and pain", Expert Opin Investig Drugs 17:85-95, 2008 (Abstract).

13.   Slatkin NE: "Cannabinoids in the treatment of chemotherapy-induced nausea and vomiting: beyond prevention of acute emesis", Review. J Support Oncol, 5(Suppl. 3): 1-9, 2007 (Abstract).

14.   Seamon MJ: "The legal status of medical marijuana. Review", The Annals of Pharmacotherapy, 40(12):2211-2215, 2006 (Abstract).

Κάπνισμα κάνναβης και καρκίνος

15.  Mehra R, Moore BA, Crothers K, Tetrault J, Fiellin DA: "The association between marijuana smoking and lung cancer: a systematic review", Arch Intern Med, 166:1359-1367, 2006 (αρχείο PDF, 121 KB).

16.  Hashibe M, Morgenstern H, Cui Y, Tashkin DP, Zhang ZF, Cozen W, Mack TM, Greenland S: "Marijuana use and the risk of lung and upper aerodigestive tract cancers: results of a population-based case-control study", Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 15:1829-1834, 2006 (πλήρες άρθρο).

17. Hashibe M, Straif K, Tashkin DP, Morgenstern H, Greenland S, Zhang ZF: "Epidemiologic review of marijuana and cancer risk", Alcohol, 35:265-275, 2005 (αρχείο PDF, 167 KB).

18. McKallip RJ, Mitzi Nagarkatti M, Nagarkatti PS: "Delta-9-tetrahydrocannabinol enhances breast cancer growth and metastasis by suppression of the antitumor immune response", J Immunol, 174:3281-3289, 2005 (Abstract).

19. Hashibe M, Ford DE, Zhang ZF: "Marijuana smoking and head and neck cancer. Review", J Clin Pharmacol, 42(Suppl 11):103S-107S, 2002 (αρχείο PDF, 186 KB).

20. Khalsa JH, Genser S, Frabcis H, Martin B: "Clinical consequences of marijuana", J Clin Pharmacol, 42(Suppl 11):7S-10S, 2002 (αρχείο PDF, 177 KB).

Κάνναβη και ψυχωτικές καταστάσεις

21. Moore THM, Zammit S, Lingford-Hughes A, Barnes TRE, Jones PB, Burke M, Lewis G: "Cannabis use and risk of psychotic or affective mental health outcomes: a systematic review", Lancet, 370:319-328, 2007 (αρχείο PDF, 237 KB).

22. (α) Andréasson S, Allebeck P, Engström A, Rydberg U: "Cannabis and schizophrenia. A longitudinal study of Swedish conscripts", Lancet, 2(8574):1483-6, 1987 (Abstract). (β) Schizophrenia.com: "Cannabis / Marijuana (and other street drugs) have been linked to significant increases in a person's risk for schizophrenia".

23. Semple DM, McIntosh AM, Lawri SM: "Cannabis as a risk factor for psychosis: systematic review", J Psychopharmacol, 19:187-194, 2005 (Abstract).

24. Verdoux H, Tournier M: "Cannabis use and risk of psychosis: an etiological link? Review", Epidemiol Psichiatr Soc, 13:113-119, 2004 (Abstract).

25. Henquet C,  Krabbendam L, Spauwen J, Kaplan C, Lieb R, Wittchen H-U, van Os J: "Prospective cohort study of cannabis use, predisposition for psychosis, and psychotic symptoms in young people", Br J Med, 330:11-12, 2005 (πλήρες άρθρο).

26. Ben Amar M, Potvin S: "Cannabis and psychosis: what is the link?", Review. J Psychoactive Drugs, 39:131-142, 2007 (Abstract).

27. Degenhardt L, Hall W: "Is cannabis use a contributory cause of psychosis? Review", Can J Psychiatry, 51:556-565, 2006 (αρχείο PDF, 112 KB).

28. National Institute on Drug Abuse (NIDA): "NIDA InfoFacts: Marijuana".

29. Castle D, Murray R (Editors): "Marijuana and Madness: Psychiatry and Neurobiology", Cambridge University Press, 2004 (Google eBook).

30. Stefanis NC, Delespaul P, Henquet C, Bakoula C, Stefanis CN, Van Os J:  "Early adolescent cannabis exposure and positive and negative dimensions of psychosis", Can J Psychiatry, 51(9):1333-1341, 2004 (αρχείο PDF, 115 KB).